4 książki o Gdańsku, w tym jedna, której nie polecam, i jedna, którą pokochałam

W poprzednim roku odwiedziłam Gdańsk. Lubię przed podróżą (a nawet jeszcze po niej) wprawiać się w klimat zwiedzanego miejsca w sposób literacki, dlatego do przeczytania po długich analizach wybrałam cztery powieści. Jeśli wybieracie się do Gdańska i szukacie literackich inspiracji (lub antypolecajek, bo nie wszystko mi się podobało), zapraszam do lektury. Jeśli po prostu szukacie dobrych książek, to też zapraszam, bo dwie chciałabym szczególnie polecić.

1. Günter Grass "Blaszany bębenek"

Zaczynamy powieścią niemieckiego noblisty (służącego niegdyś w Waffen-SS...), której akcja rozpoczyna się przed II wojną światową w Wolnym Mieście Gdańsku, a kończy już w innym miejscu po wojnie - i która zresztą też niedługo po wojnie została wydana, bo w 1959 roku. Jest to historia Oskara Matzeratha, który w wieku trzech lat postanowił przestać rosnąć i został karłem. Syn Kaszubki i Niemca-hitlerowca (a może brata ciotecznego matki, pracującego w Poczcie Polskiej?), krzykiem rozbijający szkło, obrzydliwy typ z chorobliwą obsesją na punkcie blaszanych bębenków i pielęgniarek, i - nie bójmy się tego nazwać wprost - gwałciciel - oto nasz główny bohater. "Blaszany bębenek" to lektura iście grafomańska, przesiąknięta erotyzmem, na którego wspomnienie do tej pory robi mi się niedobrze (proszek musujący, kartoflisko, kokosowy chodnik, smrodliwa kobieta, brzmi niewinnie, ale uwierzcie mi, tak wcale nie jest), wreszcie - mocno obrazoburcza, sceny w kościele to dla mnie profanacja... To chyba najgorsza książka, jaką przeczytałam w życiu, i jeszcze ta scena z węgorzami, chcę tę powieść wyrzucić z pamięci i mam nadzieję, że kiedyś się to uda. Przeczytałam ją, bo była polecana w dosłownie każdym artykule na temat literatury o Gdańsku jako prawdziwy klasyk... A ja się przy lekturze tak łatwo nie poddaję. Niemniej jednak, Gdańsk w tej powieści nie ma klimatu zachęcającego do odwiedzin, w sumie nie ma tu zbyt wielu jego opisów - pod koniec powieści akcja przenosi się w inne miejsce i wcale tego nie odczułam - zapominałam nawet, że Oskar się przeprowadził. To książka według mnie obrzydliwa, więc jej Wam nie polecam, a nawet stanowczo odradzam.

Tytuł oryginału: Die Blechtrommel

Tłumaczenie: Sławomir Błaut

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983

Liczba stron: 632 (drobnym maczkiem)

Moja ocena: 1/10

2. Stefan Chwin "Hanemann"

Ach, ten ciemny smutek Dolnej Saksonii, którego nie potrafi rozproszyć nawet słońce najpiękniejszych dni lata. Zawsze wszystko musi mieć barwę splątanych bluszczy, w których toną ogrody Bremy, wszystko musi skrzyć się tęsknotą rosy na świeżych liściach drzew w Worpswede, wszystko musi zanurzać się w cieniu bolesnych uczuć, które - choć maskowane - drążą dolnoniemieckie serce. Przecież pani Stein była z tamtych stron, zapomnieć o tym, to bujać na nietoperzych skrzydłach marzenia!

Ach, cóż to za język! "Hanemann" to powieść, która pozwala rozsmakować się w słowach, ukrytych znaczeniach - ale uważajcie - jest to uczta mimo wszystko dość ciężkostrwana, gdybyśmy chcieli spróbować wszystkich dań (rozdziałów) za jednym zamachem. To raczej dania, których trzeba smakować powoli, małymi kęsami, rozkoszować się nimi po kawałeczku. I pewnie właśnie dlatego czytałam tę powieść długo jak na jej objętość. Ale to tylko pozwoliło mi ją docenić - i Wam ją polecam, jeśli lubicie takie niespiesznie snujące się opowieści, bez wyraźnie zarysowanej akcji, takie urywki z życia... Jest to historia Niemca - tytułowego Hanemanna - mieszkańca Wolnego Miasta Gdańska, który po wojnie na skutek pewnych dramatycznych wydarzeń postanawia zostać w tak bliskim dla niego mieście, we własnym mieszkaniu, mimo że wszyscy jego niemieccy sąsiedzi w pośpiechu i panice przed nadchodzącą Armią Czerwoną uciekli do Niemiec. Ale to wbrew pozorom opowieść nie tylko o Hanemannie, ale też... o rzeczach. O rzeczach, które przeszły z rąk niemieckich w ręce polskie. Patrzymy na niemiecką rodzinę w panice opuszczającą Gdańsk, potem widzimy wprowadzkę ludzi ze Wschodu. I to, i to trudne. Z jednej strony ludzie, którzy musieli zostawić wszystko, którym wyrwano korzenie, z drugiej inni, którzy zaczynają życie w tym mieście - niby nowe, własne, ale wśród cudzej pościeli, cudzych filiżanek, cudzych zdjęć na ścianie... Mam wrażenie, że nie odczytałam nawet połowy ukrytych znaczeń, że bardzo mało zrozumiałam. Czy to zaleta, czy wada powieści, sami zdecydujcie. Ja jednak polecam ją jako lekturę przed podróżą do Gdańska - ma niesamowity klimat, dużą rolę odgrywa morze... Przenosimy się w czasie, do niemieckich nazw ulic, zamiast do Jelitkowa jedziemy do Glettkau. Mi pomogła też oswoić się nieco z topografią miasta (z tyłu jest klucz tłumaczeń nazw niemieckich). To jest książka "gdańska" na wskroś.

Data pierwszego wydania: 1995

Biblioteka "Tytułu", Gdańsk

Liczba stron: 235

Moja ocena: 7,5/10

3. Krzysztof Bochus "Wachmistrz"

Pierwszy tom gdańskiej/pomorskiej serii kryminalnej, której akcja rozpoczyna się pod koniec lat 20. Radca Christian Abell i wachmistrz Kukulka stają przed zagadką znikających w Wolnym Mieście Gdańsku kobiet - młodych, blondwłosych i niemajętnych. Czy za tajemniczymi zniknięciami stoją gdańscy szmuglerzy, a może ktoś zupełnie inny? Co dzieje się z tymi kobietami, czy jeszcze żyją, a może stały się ofiarami szalonych eksperymentów medycznych? Był to raczej przyjemny kryminał, bez zbędnego epatowania krwią, choć co wrażliwsze osoby raczej nie powinny go czytać. Znajdziecie tu klimat Gdańska przedwojennego, mrocznego, pełnego ciemnych zaułków. Zakończenie nie było bardzo zaskakujące, ale całość była, jak wspomniałam, w porządku, taki dobry, choć nie znakomity, retro-kryminał. Nie będę raczej czytać (czy słuchać, bo był to audiobook) dalszych tomów, ale może Wam się spodoba bardziej :) Polecajka na okładce nawiązuje do opisanego przeze mnie wyżej "Blaszanego bębenka", ale według mnie te książki poza Gdańskiem nie mają ze sobą nic wspólnego. "Wachmistrz" jest dużo lepszy. I jeszcze ciekawostka - akcja nie ma, wbrew okładce, nic wspólnego z monetami, chyba to niezbyt pasujące nawiązanie do książek Mroza :P

Moja ocena: 6/10

4. Paweł Huelle "Śpiewaj ogrody"

(...) pojawia się niespodziewanie element akordu drugiego, jego dominanta, zapowiadając, że wprowadzony zostanie motyw w zalążku, w pestce, która dopiero zacznie obrastać miąższem opowieści.

Jaki to dar pisać w taki sposób! Stworzyć dzieło totalne, absolutne, na zaledwie trzystu stronach. Napisać powieść, w której niezbędne jest każde jedno słowo, każda jedna kropka i przecinek. Narratorem powieści Huellego jest - tak samo zresztą jak u Chwina - polski chłopiec, narodzony w powojennym Gdańsku, którego los spleciony został z losem pani Grety, Niemki, która zamieszkiwała ich dom jeszcze przed wojną. Nie myślcie jednak, że są to powieści takie same, mimo że  motyw jest podobny. "Hanemann" bardzo mi się podobał, mimo że momentami go nie rozumiałam. "Śpiewaj ogrody" są natomiast doskonałe, perfekcyjne. Napisane przepięknym językiem, a nawet językami - mamy tu też przecież kaszubski. Właśnie, dużo tu Kaszubszczyzny - jej głównym przedstawicielem jest pan Bieszk, wdrażający naszego narratora w świat słowiańskich, kaszubskich wierzeń (tak, są tu wątki słowiańskie!!!), nie ma ich może na każdej stronie, ale da się je wyłowić z gąszczu liter, tak jak pan Bieszk wyławia z wody swoje zdobycze. 

I tak zasnąłem pomiędzy słowami ópi i wieszczi, których wówczas nie rozumiałem, pojmując jedynie, że na mieliznę zesłała nas jakaś czarownica, którą gdzieś na wodach tej zatoki kiedyś utopiono.

Motywem przewodnim jest w tej powieści znajomość z panią Gretą, niegdyś pracującą w leśnej operze w Sopocie, w czasach, gdy grano tam właściwie tylko Wagnera, gdy była to najprawdziwsza opera, a nie nowoczesna scena. Śledzimy losy jej i jej męża, Ernesta Teodora, próbującego odtworzyć brakujące fragmenty w nowo odnalezionej operze Wagnera, a także skomponować pieśń dla Grety do słów wierszy Rilkego. Dużo tu muzyki, tej specyficznej terminologii - ale czytając, nie gubimy się, tylko chłoniemy tę radość, z jaką opowiada o niej Greta, zanurzamy się w jej wspomnienia. Wagner jest w tej powieści bardzo ważny, cały czas przewija się gdzieś w tle, czy to jako przedmiot rozważań muzycznych Ernesta, czy to jako ulubieniec nazistowskich Niemiec - i to bardzo ciekawa kwestia, bo choć podczas ślubów grany jest zazwyczaj właśnie marsz Wagnera, to pamiętać też warto, w jaki sposób wypowiadał się on o Żydach - nic dziwnego, że Hitler tak go uwielbiał. 

Nagle zobaczyłem ją zaczytaną. Była nieobecna, jak gdyby zdania, które przebiegała wzrokiem, najwyraźniej wiele razy już poznane, teraz objawiały nowy blask i głębię. Jej twarz była lustrem, w którym odbijały się przecież nie litery, sylaby, wyrazy czy zdania, ale złożone ich wyższe sensy, całe melodie, a może też sekwencje następujących po sobie obrazów.

Wreszcie, wspomnieć należy także o wątku Francuza, pierwszego właściciela domu naszych bohaterów w gdańskiej Oliwie; wątku bardzo dramatycznym, który sprawił, że aż ścisnęło mi się serce. Zresztą zdarzało mi się to podczas lektury ładnych parę razy. Jeśli mielibyście wybrać z tego zestawienia jedną książkę, wybierzcie właśnie tę. To jeden z moich absolutnych ulubieńców tamtego roku. Dramaty historii, zawirowania losu, muzyka, poezja, zbrodnia, Kaszuby, Sopot i gdańska Oliwa - to wszystko znajdziecie w tej powieści.

Data pierwszego wydania: 2014

Wydawnictwo Znak, Kraków 2014

Liczba stron: 318

Moja ocena: 10/10

Znaleźliście jakąś gdańską lekturę dla siebie? Jeśli nadal się wahacie, podpowiem Wam sięgnięcie po "Śpiewaj ogrody" ;) A może wpadło Wam w oko kilka książek?